Pestisitlerin insan sağlığına olumsuz etkileri, pestisit maruziyetini gösteren belirtiler, kronik böbrek hastalıkları ile pestisit ilişkisi ile ilgili Dr. Nezaket Özpolat Çakar’ın görüşlerini aldık.

Kısaca kendinizi tanıtabilir misiniz?

1994 Anadolu Üniversitesi Tıp Fakültesi mezunuyum. 2012 yılından beri Mersin Akdeniz İlçe Sağlık Müdürlüğü’ne bağlı olarak işyeri hekimliği yapıyorum. Bunun yanı sıra Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü İş Sağlığı-Doktora programına devam ediyorum.

Öncelikle çok temel bir soru sorayım. Pestisitlerin sağlığa etkileri neler?

Pestisitler hem çevresel hem de mesleki maruziyetlerin bir sonucu olarak insan sağlığı üzerinde çok sayıda etki yaratabilir. Bu etkiler maruz kalınan pestisitin spesifik özelliği, kişinin maruziyet süresi ve dozu, yaşı, yaşam evresi, yaşam tarzı, beslenmesi, cinsiyeti ve genetik yapısına göre farklılıklar gösterir. Ek olarak çocuklar, hamile kadınlar veya yaşlı popülasyon pestisitlerin etkilerine daha duyarlı olabilir.

Maruz kalınan pestisitlerin sağlık etkileri akut veya kronik olarak gözlemlenebilir.

Akut toksisitenin belirtileri, maruz kalınan miktar ve pestisit türlerine göre farklılık gösterir ama şiddetli akut zehirlenmelerde tanı koymak genellikle zor olmaz çünkü açık bir maruz kalım öyküsü ve klinik tablo mevcuttur.

Uzun süre düşük dozda maruz kalmaya bağlı olarak da geç etkiler meydana gelir. Kronik pestisit maruz kalımının DNA hasarı ile bağlantılı olduğunu söyleyebiliriz. Organofosfor bileşikleri olan pirimifos metil, klorpirifos, temefos ve malathion karışımına mesleki olarak maruz kalmanın DNA hasarına sebep olabildiği görülmüştür. Ayrıca asetilkolinestreaz aktivitesinde düşmeye, hepatik ve renal toksisiteye neden olabileceği de gösterilmiştir.

Pestisitler ve kanser arasındaki bağlantıyı araştıran çalışmalarda; akciğer, karaciğer, mesane ve kolon kanserleri, beyin tümörleri, meme, yumurtalık, testis ve prostat kanseri, tiroid kanseri,  hematolojik kanserler, Non Hodgkin lenfoma ve çocukluk çağı lösemisi riskini artırdığı gösterilmiştir.

Ayrıca uzun süre pestisitlere maruz kalan çalışanlarda bağışıklık sisteminin etkilenmesinin, hepatik ve renal toksisitenin, kanserin yanısıra kronik hastalıkların gelişiminde de potansiyel rolü olduğuna dikkat çekilmiştir. Kronik hastalıklardan diyabetes mellitus, hipertansiyon, kardiyovasküler hastalıklar, Parkinson hastalığı, Alzheimer hastalığı, Amyotrofik Lateral Skleroz (ALS) bağlantılı olduğu gösterilmiştir. Çocuklarda nörogelişimsel bozukluklara rastlanmıştır.

Ayrıca kadın ve erkeklerde doğurganlığı azalttığı belirlenmiştir. Buna ek olarak kadınlarda erken doğum, fetal gelişme geriliği, spontan düşük ve doğum kusurlarına yol açabildiğini gösteren çok sayıda çalışma da vardır.

Hangi durumlar bir kişinin pestisite maruz kaldığını gösterir? Klinik belirtiler, semptomlar nelerdir?

Pestisit maruziyetinden kaynaklanan bazı sağlık etkileri, maruz kaldığınız anda hemen; bazı semptomlar, maruziyetten birkaç saat sonra ortaya çıkabilir. Kanser gibi kronik maruz kalıma bağlı etkiler yıllarca fark edilmeyebilir.

Pestisit maruz kalımına bağlı klinik belirtiler pestisitin türüne, süresine, miktarına, toksisitesine ve vücuda giriş yoluna bağlıdır. Pestisit zehirlenmesinin belirtilerini hafif, orta ve şiddetli olarak ayırıp şu şekilde tanımlayabiliriz:

• Hafif zehirlenme belirtileri; burun, boğaz, göz veya ciltte tahriş, baş ağrısı, baş dönmesi, iştah kaybı, susuzluk, mide bulantısı, ishal, terleme, yorgunluk, huzursuzluk, sinirlilik, ruh halindeki değişiklikler, uykusuzluk.
• Orta şiddetteki zehirlenme belirtileri; hafif belirtilerden bazıları ile birlikte kusma, tükürük artışı, öksürük, boğaz ve göğüste daralma hissi, karın krampları, bulanık görme, hızlı nabız, aşırı terleme, aşırı güçsüzlük, titreme, kaslarda koordinasyon bozukluğu ve mental konfüzyon.
• Şiddetli zehirlenme belirtileri; hafif ve otra şiddetli belirtilerden bazılarının yanı sıra nefes alamama, hava yollarında balgam veya mukus artışı, myosis, ciltte kimyasal yanıklar, solunum hızında artış, refleks kaybı, kontrol edilemeyen kas seğirmesi, bilinç kaybı ve ölüm.

Kronik böbrek hastalığı ve pestisit maruziyetinin ilişkili olduğuna dair bulguları değerlendirebilir misiniz?

Dünyada özellikle gelişmiş ülkelerde kronik böbrek hastalığının başlıca nedenleri obezite, diyabet ve hipertansiyondur.  Ancak ilk kez 1994 yılında Sri Lanka’da orta yaşlı çeltik tarımı yapan çiftçiler arasında etiyolojisinde bu etkenlerin yer almadığı kronik bir böbrek hastalığı bildirilmiştir. Daha sonra bu kronik böbrek hastalığı Orta Amerika ve Meksika’da şeker kamışı kesicilerinde ve Hindistan’da kaju, hindistan cevizi ve pirinç tarlaları çalışanlarında da raporlanmıştır.

İlk rapordan yirmi yıl sonra, bu hastalık 50.000’den fazla tahmini hasta ile Sri Lanka bölgesinde en önemli halk sağlığı sorunu olmuştur. Bazı yazarlar bu hastalığı tanımlamak için etiyolojisi bilinmeyen kronik böbrek hastalığı anlamında “Chronic Kidney Disease of unknown etiology (CKDu)” terimini kullanmışlardır. Yoğun görüldüğü bölgelerden biri olması bakımından (coğrafi olarak Orta Amerika ve Güneydoğu Meksika’yı içerir) “mesoamerikan nefropatisi” olarak da adlandırılmıştır. Bu nefropati bölgesel olması ve diyabet ile hipertansiyonla ilişkili olmamasının yanı sıra erkek çalışanlarda 3-4 kat daha sık görülmektedir.

Hastalığın karakteristik coğrafi dağılımı ve ilişkili sosyoekonomik faktörler etiyolojide çevresel ve mesleki etkenlerin olduğunu düşündürmektedir. Volum ve tuz kaybı ile birlikte mesleki ısı stresi nedeniyle tekrarlayan böbrek hasarlarının nefropatiye yol açan ana neden olduğu savunulmaktadır. Ancak  Orta Amerika ile aynı iklim koşullarına sahip Küba’da, Sri Lanka ile aynı iklim koşullarına sahip Myanmar’da ve daha az tarım ilacı kullanılan daha sıcak kuzey Sri Lanka’da CKDu salgını gözlenmemiştir.

Erkek çalışanlar kadar ağır ve sıcak çalışma koşullarına maruz kalmayan kadın, ergen ve çocuk çalışanlarda da CKDu görüldüğü bildirilmiştir. Bu da bize mesleki ısı stresinin yol açtığı dehidratasyonun, toksinlerin renal tübüller içindeki konsantrasyonlarını artırarak, zararlarını ağırlaştırma etkisi olsa da, tetik mekanizmanın tarım kimyasalları olduğunu göstermektedir. Etkilenen bölgelerdeki hastalarda klinik bulguların, renal patolojilerin, demografik özelliklerin aynı olması esas olarak toksik bir etiyolojik faktörü düşündürmektedir.